Uskoro bi se moglo očekivati konačno uređenje Ambarina u Donjem Detlaku, jer su Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske i Republički zavod za zaštitu kulturno – istorijskog i prirodnog nasljeđa, raspisali konkurs za izradu: Projektnog zadatka i idejnog rješenja uređenja dijela, Kulturno-istorijskog kompleksa Detlak – Lokalitet 1 – Ambarine, u cilju obezbjeđivanja adekvatne zaštite i prezentacije kompleksa. Ovaj konkurs je otvoren do kraja novembra ove godine.
Tokom 2009. godine, Republički Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa izvršio arheološka istraživanja Ambarina i Pećine u Donjem Detlaku. Na osnovu ovih istrživanja i predhodnih istraživanja koja su urađena 1892. godine, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, u cilju obezbjeđivanja adekvatne zaštite i prezentacije, uradio je Elaborat za proglašenje Kulturno-istorijskog kompleksa Detlak i sa prijedlogom Odluke o utvrđivanju nepokretnog kulturnog dobra od velikog značaja – Kulturno-istorijskog kompleksa Detlak, i prijedlog Odluke za stavljanje pod zaštitu nepokretnog kulturnog dobra od velikog značaja i uputio ga u proceduru u skladu sa Zakonom.
Čitav kompleks je podijeljen u prvu i drugu zonu za koje je predviđen režim mjera zaštite za čuvanje, održavanje i korišćenje dobra i njegove okoline.
Prema podacima i materijalnim pronađenim dokazima, smatra se da su pravoslavno groblje i crkva stari više od 300 godina, jer je prema opisu Koste Hermana iz 1892. godine, u Detlaku evidentirano, da je u to doba tu bila pravoslavna crkva i pravoslavno groblje, staro oko 200 godina.
Ambarine su smještene jugozapadno od crkve na udaljenosti od oko stotinjak metara. Prema evidenciji iz 1892. godine, ustanovljene su 23 jame u obliku amfora (odnosno ćupova), čija se dubina kreće od 1,3 do 2 metra, a širina 1 do 1,5 metara u sredini, odnosno 0,5 metara na otvoru. Ćupovi su usječeni u suvi i meki morski tercijarni pješčenjak. Tom prilikom očišćeno je i potpuno pretraženo 15 ambarina, dok je osam ostalo zatrpano i neistraženo. Istraživanja su pokazala da su se u ćupovima nalazili zemlja i kosti životinja, uglavnom glodara, kao i mnogobrojni fosili raznih vrsta pekta (ljuštura) i echinus (riba).
Ekipa arheologa sa rukovodiocem tima profesorom arheologije, Ljubicom Srdić izvršila je otkrivanje sloja zemlje i rastinja na loklaitetu Ambarine u 2009. godini i evidentirana su 23. ambara.
Objekat crkva se nalazi na Privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH, i ima istorijski značaj, zbog pretpostavke o mogućem postojanju manastira i predstavlja lokalitet od interesa za arheološka istraživanja.
Na loklaitetu Pećine (ćelije – kelije – isposnice), istraživači su ustanovili ostatke paleolitskih kremenica, fragmente keramike, životinjske kosti i metalne eksere, kao i ostatke jednog drvenog stuba u otkopavanju.
Značajni materijalni dokaz o starinama u Donjem Detlaku predstvalja, nadgrobni spomenik (stećak) u obliku stele, koji se nalazi u jugozapadnom dijelu groblja. Nakrivljen je, obrastao mahovinom i lišajem. Ukrašen je urezanim Andrejinim krstom sa jedne strane, dok se sa druge strane javlja isti krst plastično prikazan. Ovaj nadgrobni spomenik arheolozi su okvirno datovali da je iz 14. ili 15. vijeka.
Savko Pećić Pesa
