Crtice iz istorije: Bokorova kuća – od nastanka do nestanka

Ovih dana provodi se rušenje objekta Dervenćanima poznatog kao Bokorova kuća. Nekada impozantno zdanje preživjelo je dva svjetska, ali je pretrpio ozbiljna oštećenja u Odbrambeno-otadžbinskom ratu, pa je tako „ranjeno“ već tri decenije sve teže odolijevalo zubu vremena.

Bokorova kuća jedan je od simbola razvoja Dervente iz perioda druge polovine 19. i početka 20. vijeka, odnosno vremena koji se poklapa sa odlaskom Turaka i dolaskom Austrougara na ove prostore. To je ujedno i doba kada Jevreji u većem broju dolaze u Derventu, kako iz inostranstva, tako i iz drugih bh. gradova; potomci prvih Jevreja koji su u BiH došli već u 16. vijeku, nakon njihovog protjerivanja sa Pirinejskog poluostrva dekretom kralja Ferdinanda II i Izabele I od Kastilje.

Sve u svemu, o tome svjedoče i statistički podaci objavljeni u knjizi „Jevreji u Derventi“ autora Nedžmudina Alagića; 1879. godine u našem gradu živjelo je 30 Jevreja, a 1910. godine 136, od toga 76 sefardskog i 60 aškenaskog obreda, da bi nakon Prvog svjetskog rata taj broj dosegnuo oko tri stotine. Populacija Jevreja je rasla i nakon prisajedinjenja Austrije Hitlerovom Rajhu, sve do, naravno, početka Drugog svjetskog rata.

Kako bilo, period koji je prethodio Velikom ratu bio je period intenzivnog napretka grada praćenog razvojem preduzetništva. Pored pošte, škola, bolnice, vodovoda i drugih važnih ustanova u tom periodu sagrađene su neke od najljepših privatnih zdanja koje su pripadale upravo Jevrejima. Danas su najpoznatije među njima svakako kuća Julijusa Ormoša (svojevremeno zgrada opštinske administracije), potom nekadašnja Susmanova apoteka i ostaci Bokorove kuće.

A David Pesah Bokor rođen je i obrazovao se u Derventi i najstariji je sin Levija Pesaha, poznatog derventskog trgovca. Od malih nogu pomagao je ocu u vođenju radnje, a po njegovoj smrti preuzeo cjelokupno poslovanje. Pored trgovine, zanimljivo je da je djelatnost proširio na proizvodnju alkoholnih pića – izvori kažu posebno šljivovice – koja je stigla čak do Beča. Bokor je posijedovao i tvornicu dječijih kolica i bicikala, tvornicu štapova i vinograde. Iza sebe je ostavio sinove Jozefa i Levija, te kćerku Danicu, a umro je i sahranjen u rodnom gradu. Njegovi potomci su ubijeni 1941. godine u Jasenovcu, navodi se u knjizi „Holokaust u BiH“.

Prema nekim izvorima Bokorova kuća je bila i mjesto gdje su zadržavani internirci tokom Prvog svjetskog rata, a najpoznatiji među njima bio je pisac Borisav Bora Stanković. Stanković je nakon evakuacije iz Niša pred austrougarskom i bugarskom ofanzivom, kao državni službenik, preko Peći, januara 1916. godine stigao u Podgoricu. Odluka da ne putuje dalje na Krf donijela mu je internaciju, prvo u Derventu, gdje je napisao priču „Ludi Rista“, a onda i u okupirani Beograd.

O derventskim danima Bore Stankovića svedočio je ljekar Dušan Mandić, u novinskom članku objavljenom u beogradskom „Vremenu” iz 1929. godine.

„Stanje u kom su se internirci nalazili bilo je teško i preteško… promrzli i zavašavljeni u hladnim i mračnim magazama, patili su kao Hristos… Nađem jednu praznu kućicu i saletim komandanta bolnice te mi dozvoli da u nju preselim dvadesetak inteligentnijih interniraca, među ostalim i Boru. Istina, i tu se spavalo na slami, ali se je moglo čisto držati, ložiti i na hranu ići u hotel u pratnji vojnika na ručak.”

Bokorovoj kući Drugi svjetski rat donio je novu ulogu – u njoj je bila smješteno i Odjeljenje za zaštitu naroda (OZNA) koja „sve dozna“, o čemu bi zidovi, da mogu, sigurno više rekli. Posle nacionalizacije zgrada je služila za smještaj službi i za stanovanje, poslije rata 90-ih poslužila je i kao „statista“ u filmu „Turneja“, da bi na kraju prešla u vlasništvo lokalne zajednice.

Izmorena burnim periodima posljednjih godina sve više je predstavljala opasnost i ruglo…

Derventa Cafe