Dolazak Jevreja na ove prostore, pa tako i naseljavanje u BiH i Derventu, vezano je za njihovo protjerivanje sa Pirinejskog poluostrva, koje su Granadskim dekretom naredili tadašnji španski vladari Ferdinand i Izabela, krajem XV vijeka. Jevreji koji su se u to doba doselili na ove prostore nazivani su Sefardima, dok su oni koji su se naseljavali za vrijeme Austro-ugarske monarhije nazivali Aškenazima.
Jevreji su se u Derventu doseljavali uglavnom iz ostatka BiH, prvenstveno iz Sarajeva i Travnika, ali se njihov broj konstantno povećavao. Tako je 1879. godine u našem gradu živjelo 30 Jevreja, dvije decenije kasnije već 136, od čega 76 sefardskog i 60 aškenaskog porijekla, da bi koncem Prvog svjetskog rata jevrejska zajednica brojala više od 300 članova. Vrlo brzo su se uklopili u društvene tokove, pa su pojedini, poput doktora Jozefa Grunbera i apotekara Aleksandra Susmana, postali ugledni članovi zajednice.
Porastom broja Jevreja pojavila se i ideja za izgradnju vjerskog objekta, odnosno sinagoge, koja je završena 1911. godine. Mjesto je to koje za Jevreje ima višestruki značaj, i gdje se pored vjerske pouke i molitve, raspravljalo o svim bitnim pitanjima i djelovanjima ove zajednice. Sinagoga se smjestila između Srpske varoši i Harmana, a iza hrama se nalazila današnja Omladinska ulica i pruga Derventa-Sarajevo. Uz objekat se nalazio izvor kisele vode, u narodu poznat kao „Česma kod Templa“, kako je sininagoga nazivana. Srušena je tokom Drugog svjetskog rata i više nije obnavljana.
Osim Moike Pesaha, posljednjeg živućeg Jevreja u Derventi, i nekoliko zgrada, jedini jevrejski simbol koji je uspio odoliti vremenu jeste Jevrejsko groblje, koje se nalazi na Tetimi, odmah iza Katoličkog. Prema istorijski podacima, nastalo je 1884. godine, kada je jevrejska opština otkupila zemljište od porodice Porobić. Prema istim izvorima, jevrejska groblja, pa tako i ovo derventsko, krasile su uređene staze i drvoredi, a posebna pažnja pokazana je i angažovanjem čuvara koji je održavao ovo sakralno mjesto. Prvi nadgrobni spomenici bile su obrađene monolitne kamene gromade, dok su noviji spomenici građeni od mramornih uspravnih ploča. Poslednji Jevrejin koji je sahranjen na ovom mjestu bila je majka dr Grunderberga 1941. godine.
Prve aktivnije mjere zaštite ovog važnog istorijskog lokaliteta naša zajednica provela je 2011. godine, kada je nasut pristupni put, postavljena ograda, te okrčen i očišćen, ispostavilo se kasnije, samo jedan, noviji dio groblja, u kojem su sahranjivani Aškenazi. Tek ove godine, tokom redovnog održavanja ovog područja, pronađeni su i ostaci sefardskog dijela groblja, odnosno velikih monolitnih kamenih spomenika.
B. N. – Derventa Cafe
