Kretanje broja stanovnika u najmlađem od devet gradova Republike Srpske (u teritorijalno-administrativnom pogledu), kao i u užem prostornom okviru u urbanom naselju Derventi, kao jednom od 46 gradskih naselja u Republici Srpskoj, uslovljeno je brojnim faktorima: prirodnom promjenom (odnos broja rođenih i umrlih), migracionim bilansom (razlika broja useljenih i iseljenih) i eksternim faktorima (ratovi, krize, epidemije…). Prirodna promjena stanovništva je ranije nazivana priraštaj, dok se globalno nisu počele javljati veće stope mortaliteta u odnosu na natalitet.
Jedan od ključnih faktora populacione dinamike je demografska tranzicija, koja generalno u reprodukciji stanovništva označava prelaz sa visokih stopa rodnosti i smrtnosti na niske stope nataliteta i mortaliteta. U demografskoj tranziciji (kao svjetskom procesu), koja je završena u razvijenim zemljama a u nerazvijenim još traje, prvo se smanjuje stopa smrtnosti (usljed progresa u zdravstvenoj zaštiti i sl.) što dovodi do povećanja ukupnog stanovništva (kao i kod nas tokom prošlog vijeka), a potom do smanjenja rodnosti (aktuelno zadnjih decenija na čitavom Zapadnom Balkanu, ali i šire), usljed modernizacije načina života, promjene sistema vrijednosti i drugih faktora.
Kretanje ukupnog broja stanovnika u gradskom naselju Derventi može se pratiti od prvog zvaničnog popisa 1879. godine koji je sprovela Austro-ugarska, prema kome je broj stanovnika u gradu iznosio 3225. Na narednim austrougarskim popisima broj stanovnika je bio u porastu: 1885. godine – 4449 stanovnika; 1895 – 5328; 1910 – 5363. Na popisu koji je organizovala Kraljevina SHS 1921. godine u urbanom dijelu Dervente bilo je 6176 stanovnika. Godine 1931, u preimenovanoj Kraljevini Jugoslaviji primjetno je takođe uvećanje urbane derventske populacije (6654 žitelja). Na popisima u socijalističkoj Jugoslaviji takođe se bilježi kontinuirano povećanje (1948. godine – 9098 stanovnika; 1953 – 9133; 1961 – 9843; 1971 – 11824; 1981 – 14357; 1991 – 17748). Prema popisu koji je sproveden 2013. u okviru dejtonske BiH u gradskom naselju Derventi je živjelo nešto više od 11 hiljada stanovnika (prema RZS RS – 11076, a prema BHAS-u 11631 st.).
U prostornim okvirima opštine, februara 2021. godine administrativno proglašene gradom, takođe se bilježi kontinuirani porast broja stanovnika na zvaničnim popisima (1879-1991). Tu se javlja problem uporedivosti podataka zbog izmjena teritorijalno-administrativnog okvira (srez, manje seoske opštine…). Kao i u većini opština na prostoru BiH, na popisu 2013. u derventskoj opštini zabilježen je pad broja stanovnika u odnosu na posljednji “socijalistički” popis. Međutim, pored lokalnih specifičnosti, ova činjenica o “de(rventskoj) populaciji”, ne može se posmatrati izolovano već je treba sagledati iz šire perspektive.
Opadanje broja stanovnika ili depopulacija je proces koji nije aktuelan samo na prostoru Zapadnog Balkana već se javlja i u brojnim zemljama Evropske unije. Prema podacima Eurostata, niz država ove socio-ekonomski razvijene zajednice ima pad broja stanovnika u zadnjim decenijama, naročito u novije vrijeme pridruženim balkanskim članicama (Bugarska 1985. godine ima 9,0 miliona stanovnika, a 2020. godine – 7,0 stanovnika; Rumunija 1990. god. – 23,5 mil. st. a 2020 -19,2 mil. st.; susjedna Hrvatska 1990. god. – 4,8 mil.st. a 2021. manje od 4 mil. stanovnika) i baltičkim EU članicama (Litvanija 1990. god. – 3,7 mil.st, a 2020.god – 2,8 mil.st.; Letonija 1990. god. – 2,7 mil.st, a 2020.god – 1,9 mil.st.; Estonija – 1990. god. – 1,6 mil.st, a 2020.god – 1,3 mil.st.). Pad broja stanovnika bilježe i starije EU članice (Grčka 2010. god. – 11,1 mil.st. a 2021 – 10,4 mil.st.; Portugal 2010. god. – 10,6 mil.st. a 2021 – 10,2 mil.st.), a u manjoj mjeri depopulacija je zahvatila i Italiju (u periodu 2017 – 2020. godina), članicu politički i ekonomski moćne grupacije G7.
Empirijski je dokazano i potvrđeno da mjere demografske politike mogu dati rezultate u zaustavljanju depopulacije (Češka, Irska i dr.), što naravno zavisi od kreatora politika. U kontekstu demokratskog društva, koje je samo kovač svoje sreće, populaciona politika zavisi najprije od “mjerila kvaliteta” onih koji biraju donosioce odluka o najvažnijim javnim i društvenim pitanjima. Kako u Derventi tako i šire (u RS i BiH), demografska problematika sa svojom ukupnom složenošću nesumnjivo je prioritetna tema, a mjere pronatalitetne politike koje već postoje (i daju izvjesne rezultate) treba dodatno afirmisati i dopunjavati. Međutim, demografska politika podrazumijeva znatno širi kontekst od podsticanja rađanja…
Mr geografije Željko Asentić
Bilo bi zanimljivo ponoviti popis stanovništva. Moja opklada bi bila da bi grad Derventa imao manje od 8 hiljada stanovnika 2022.