Bosna i Hercegovina i RS krajevi su Evropskog poluostrva koji su bogati srednjovjekovnim nasljeđem među kojima je i derventski kraj. Mramori, nekropole, crkvišta, utvrđenja, naselja i drugi materijalni ostaci su skoro neistraženi, a potencijalne su turističke destinacije od kojih su neke zarasle u korov i prepuštene propadanju.
Međutim, zahvaljujući Damiru Kljajiću, profesoru istorije i geografije, koji je za potrebe Četvrte regionalne konferencije o integralnoj zaštiti prezentovao istraživanja srednjovjekovnog nasljeđa derventskog kraja, ta tema se budi iz dubokog sna.
Među najznačajnijim u okolini:
Tokom istraživanja došlo se do podataka da je srednjovjekovno nasljeđe derventskog kraja među najznačanijim u široj okolini.
“Nasljeđe je samo djelimično evidentirano u arheološkoj, a manje u drugoj naučnoj i stručnoj literaturi. Nije bilo pokušaja naučnog vrednovanja nasljeđa ni njegovog uvrštavanja u istorijski kontekst derventskog kraja, kao ni turističkog vrednovanja nasljeđa i njegovog prezentovanja široj javnosti. Danas je nasljeđe izloženo propadanju, a sve češce i nesavjesnom, pa čak i namjernom uništavanju, kao i svojatanju od strane pojedinaca ili grupa”, kaže Kljajić.
Iako istorijski pisani izvori koji govore o derventskom kraju nisu brojni, potvrdu postojanja većih koncentracija stanovništva u srednjem vijeku potvrđuju materijalni ostaci na 34 lokaliteta. Kljajić navodi samo neke od najznačajnijih, a jedno od njih je Manastirište u Donjem Detlaku. U okviru Manastirišta nalaze se nekropola (groblje), monaška isposnica i ambarine.
Na mjestu današnje crkve svetog Ilije u 14. vijeku nalazio se manastir. Nekropola sa sačuvanim mramorom monaha ili drugog crkvenog dostojnika nalazi se zapadno od crkve. Monaška isposnica nalazi se 150 metara zapadno od crkve. Ambarine su rupe u krečnjaku u obliku ćupa, a služile su kao ostava za hranu.
Vrijedno nasljeđe se uništava:
Stanovnicima sela Velika Sočanica dobro je poznat lokalitet Crkvine na kojem se, prema predanju, nekada nalazila pravoslavna crkva. Na tom mjestu nekoliko decenija u drugoj polovini prošlog vijeka je eksploatisana takozvana bijela zemlja. Prilikom eksploatacije uništeno je groblje, odnosno nekropola koja se nalazila na tom mjestu. Branko Kitonjić (80) prepričava legendu koju je on čuo od svog oca Vaskrsija, ali i od drugih starijih ljudi toga kraja, koja se prenosi već pet koljena.
“Na mjestu Crkvine postojala je manja crkva koju je jedne noći ‘odnijela Svetinja na rijeku Bosnu’. Odatle je crkva plivala rijekom, a potom ju je neko ‘primio u Srbiju’. A da je crkva nošena rijekom moglo se vidjeti na njenim zidovima koji su ostali mokri još dugo vremena. Crkva je bila grčka, a uz nju se nalazilo i grčko groblje. Takvo isto grčko groblje ima još u Osinji”. priča Kitonjić.
On takođe upozorava da se baština uništava i dodaje da je pedesetih godina 20. vijeka povadio kamenje od temelja crkve i prodao ga “Jovi Rašiću u Šeregu koji je kamenje ugradio u podument svoje štale”. ‘To kamenje se i danas nalazi u podumentu štale, a osim mene niko drugi za to ne zna”, tvrdi Kitonjić.
Mještanin Petko Đekić iz Donjeg Detlaka kaže da su arheolozi na grebenu dugačke kose, koja blago pada prema dolini Ukrine, na lokalitetu koji narod naziva Džinovsko greblje ili Grebljica pronašli srednjovjekovnu nekropolu.
Ž.D. – Nezavisne novine
