Uvod
U ovom eseju nastojaće se kritičkim osvrtom pristupiti savremenom odnosu i izazovima Republike Srpske, entiteta u okviru Bosne i Hercegovine i Republike Srbije. Rad je koncipiran prevashodno kao pogled na datu temu iz perspektive građanina Republike Srpske, te je i sama perspektiva istog smještena upravo u ovaj ugao. Srbija je, kao jedan od garanata Dejtonskog sporazuma (uz Hrvatsku), nezaobilazna adresa po pitanju intenzivnih bilateralnih odnosa zemalja Zapadnog Balkana. Implementacijom Sporazuma o specijalnim i paralelnim vezama 2007. godine urađeno je mnogo na integraciji građana Republike Srpske i Srbije, tako je npr. u konkretnom primjeru studiranja u Srbiji – za studente koji dolaze iz RS formalno-pravno postavljen identičan okvir kao domaćim studentima iz Republike Srbije. Takođe, državljanstvo Republike Srbije znatno je olakšano, a od 2012. godine i besplatno za građane Srpske, te se može dobiti u roku od 12 mjeseci od predaje neophodnih dokumenata. Kao oblici spoljne politike Republike Srpske – predstavništva entiteta oformljena od strane Vlade Republike Srpske u cilju produbljivanja kulturnih ali i ekonomskih veza sa zemljama u kojima su otvorena, predstavljaju dodatnu integraciju i saradnju dvaju subjekata, imajući u vidu da je prvo predstavništvo RS otvoreno upravo u Beogradu. U akademskim krugovima koji se bave tematikom međunarodnih odnosa i diplomatije Zapadnog Balkana, česte su neformalne izjave da se na ovom teritoriju odnos među bivših jugoslovenskih zemalja suštinski ne posmatra kao međunarodni u klasičnom smislu, to jest, da to i nisu međunarodni odnosi u pravom smislu. Samim tim, veća integracija i saradnja komšijskih zemalja posmatra se kao nešto prirodno, i potrebno, a ponajviše u funkcionalnom, ekonomskom smislu. Ono što se često potencira u odnosima Republike Srpske i Srbije u javnom diskursu uglavnom se svodi na etničku povezanost i eventualnu integraciju, izuzmemo li obrazovni aspekt iz ovoga, što u kompleksnim međuetničkim odnosima na Balkanu vrlo rijetko i nailazi na pozitivne povratne reakcije u okruženju. Politizacijom ovog odnosa, što takođe nije rijetka pojava, uglavnom same prednosti i perspektive sličnih odnosa gube svoj suštinski osnov i dejstvo, te bivaju izrazito viđeni kao monolitno etnički motivisan, te kao polazište za dezintegraciju, secesiju i slično. Ovaj rad će nastojati da napravi presjek stanja kroz kritički osvrt na dosadašnji odnos Republike Srpske i Republike Srbije, mapira ključne stvari koje prema mišljenju autora zavrijeđuju pažnju u smislu razvoja ili redefinisanja određenih aspekata odnosa ova dva subjekta, te da ponudi određene prilike i potencijale koji mogu proisteći iz ovog odnosa, te se kroz okvir istoga razvijati.
Nacionalni identitet – ekskluzivitet primordijalizma
Bosanskohercegovačka svakodnevnica danas gotovo pa nužno pretpostavlja neke stalne oblike međuetničkih tenzija, potencijalnih konflikata na polju politike, solidno ispraćenih medijskom pompom. Premda pišemo iz ugla Republike Srpske, primjetno je da se konkretno svi odnosi sa Srbijom (institucionalni, kulturni i drugi) uglavnom posmatraju iz ugla organicitičkog pripadanja jednoj zajednici/naciji. Radi se o primijenjenoj primordijalističkoj tezi nacionalnog identiteta, koji se dobija po rođenju u određenom kulturnom miljeu – za koji se individua neraskidivo veže (organski). Imajući u vidu buran period HH vijeka u Bosni i Hercegovini, ovakvo poimanje nacije prisutno je kod svih konstitutivnih naroda. No, svakako je problematično ukoliko se npr. odnos Republike Srpske i Srbije posmatra u ovako uskom, etničkom kontekstu, te u isključivom vidu neke ”etničke” integracije u neku ”svesrpsku” cjelinu, koja ne samo da ne nudi nikakav budući egzistencijalni okvir ljudima, već je i negativno percipirana od većine zemalja/naroda Zapadnog Balkana. Pored toga, ono što je karakteristično za ovakav oblik poimanja nacije je i problematična percepcija drugog i drugačijeg. Istraživanja o etničkoj distanci među mladima u BiH u periodu od 2000-2013 pokazala su to da se ”…ispitanici ne razlikuju značajno po distancama prema trećim narodima – jednako dobro prihvataju odnose sa Italijanima, Englezima, Portugalcima i Nijemcima. Ipak, najveće distance su se pokazale između bošnjačkih i srpskih ispitanika, i to obostrano, tako da, nažalost, ostaje činjenica da su međusobne distance najbližih susjeda najveće.” Nizak nivo demokratske političke kulture, građanske svijesti, osjećaja odgovornosti, poštivanja demokratskih institucija, nezavisnog sudstva, savjesnog obavljanja javnih funkcija – direktno je srazmjeran višku nacionalizma, predrasuda, stereotipa i nedostatku dijaloga i konsenzusa među građanima Bosne i Hercegovine. Tako se nepotizam i korupcija, pa i organizovani kriminal mogu vrlo perfidno upakovati u tobože stvari koje su od nekog nacionalnog interesa za etničke grupe u ovoj zemlji. Bez želje za unutrašnjim konsenzusom i ”čišćenjem sopstvenog dvorišta” (u kontekstu Republike Srpske) teško je očekivati ravnopravan i odnos nekog pozitivnog ishoda sa susjednom zemljom – koliko god ona bila bratska. Zvanični Beograd je u posljednjih dvije godine uložio mnogo više napora da doprinese stabilizaciji odnosa u Bosni i Hercegovini, politikom pomirenja te potenciranju na ekonomskoj saradnji komšijskih zemalja. Ono što je uradio Beograd, posebno po pitanju Srebrenice, mnogo više ili bar prije je trebalo da uradi zvanična Banjaluka, bar što se autora ovog teksta tiče. Mnogo bi zdraviji bio odnos Beograda i Banjaluke, ukoliko bi prethodno bila i obezbijeđena podrška Sarajeva u pitanjima od zajedničkog interesa za dvije zemlje, jer u zajedničkom ekonomskom prosperitetu i saradnji, uz preduslov otvorenog dijaloga o prošlosti, leži potencijal ovih zemalja.
Netransparentnost, nizak standard, korupcija, nepostojanje pravne države…
Istina, nezgodan niz za podnaslov, ali nezgodnije su stvari koje suštinski čine isti, pa ih je samim tim potrebno i pomenuti u kontekstu problema. Etnička/nacionalna bliskost Srba sa obe strane Drine je nesporna, ali kada su u pitanju ekonomski razvoj i interesi, afektivni pristupi u vidu nekih romantičarskih nacionalističkih želja su u mnogo čemu kontraproduktivni. Privatizacija Telekoma RS sprovedena prije 9 godina, može se posmatrati kao jedan od vidova upitno racionalnih odluka – prodajući isti telekomu bratske Srbije, iako je tadašnja cijena premašila budžet Republike i za 40 miliona KM (Radilo se o iznosu od 646 miliona evra). Danas smo svjedoci beskompromisnog monopola po pitanju telekomunikacija u Republici Srpskoj, gdje je mobilni operater čiji je većinski vlasnik Telekom Srbije daleko od povoljnog. Upitne privatizacije su svakako jedan od većih problema koje je trpjela Republika Srpska. Tako Dragan Maksimović u tekstu za Deutsche Welle Katastrofalna bilanca tajkunske privatizacije u BiH (2013) navodi da je u periodu 2006-2010 Vlada RS osnovala Komisiju za reviziju privatizacije u Republici Srpskoj s ciljem utvrđivanja eventualnih nepravilnosti i nelegalnih privatizacija u ovom entitetu. Po završetku rada komisije, predato je 70 izvještaja o spornim privatizacijama nadležnim tužilaštvima. Od ovih 70 slučajeva, niti jedan nije završio osuđujućom presudom. Pored problematičnog sistema podjele vlasti – bar što se prakse tiče, u pitanje se može dovesti i sama transparentnost rada institucija Republike Srpske. Na primjer, u istom tekstu se navodi i to da je novcem od prodaje Telekoma RS 2013. raspolagala Investiciono razvojna banka RS, međutim ”mnogi smatraju da tog novca više nema jer se stanje deviznih računa za posebne namjene drži u velikoj tajnosti.”. Posljednji podaci govore da je prosječna plata u RS 834 KM (oko 40 odsto potrošačke korpe), nezaposlenost je gotovo 40%, a prema podacima Poreske uprave RS platu od 371 do 610 KM u oktobru 2015. godine primilo je više od 106.000 zaposlenih. Nešto manje od 25.000 zaposlenih primilo je minimalac od 370 KM u istom periodu, a čak 8.000 samo mizernih 285 KM. Ne treba ni napominjati posebno da su plate u Republici Srpskoj najviše u javnom sektoru, imajući u obzir to da je prosječna plata 834 KM a da čak više od 177.000 zaposlenih u RS, uzevši tu cifru u obzir – plaćeno daleko ispod prosjeka. Premda je neproizvodni sektor najunosniji, disfunkcionalost Republike Srpske proporcionalna je sa likvidnosti javnog sektora.
Potencijali
Potencijale odnosa Republike Srpske i Srbije pokušaćemo navesti u nekoliko teza:
1. Regionalizacija Republike Srpske – u smislu funkcionalnijih lokalnih samouprava, veće decentralizacije uključujući i institucionalnu decentralizaciju, s posebnim osvrtom na istok RS koji pokazuje negativne tendencije po pitanju demografije, ekonomskog razvoja itd. Jačanje lokalnih samouprava uz tendenciju saradnje sa drugim lokalnim samoupravama, prevashodno u Srbiji (primjeri bratimljenja gradova kao Banjaluka – Novi Sad, i saradnje, npr. Pirot – Trebinje i slično)
2. Racionalizacija javne uprave i neproizvodnog sektora uopšte – isuviše nefunkcionalan i potrošački budžet Republike Srpske u najvećoj mjeri ide na plate neproizvodnog sektora, pa imamo visoke poreze, nepovoljan privredni ambijent, te smo vinovnici eventualno ”prijateljskih” a zapravo veoma sumnjivih ulaganja i privatizacija, a efekte svega osjećamo i u sadašnjem trenutku. Povoljnijim privrednim ambijentom privlače se investicije, a podrazumijeva se da bi interes mogli da imaju srpski investitori koji bi svakako u praksi imali povlašteniji položaj u odnosu na eventualnu konkurenciju, zbog same prirode odnosa. Zasad, ne možemo da se pohvalimo ogromnim investicijama privrednika iz Srbije.
3. Zajednička kulturna politika – u vidu rada na zajedničkim projektima očuvanja kulturno-istorijske baštine, organizacije i bolje promocije kulturnih manifestacije, događaja i umjetnosti uopšte.
4. Jačanje i saradnja civilnog sektora – obzirom da je pretpostavka da civilni sektor Srpske i Srbije nije pretjerano umrežen, te je svakako primjetan nedostatak zajedničkih projekata.
5. Veća saradnja privrednih komora – neophodno je jačanje ekonomske saradnje; nedavno smo mogli u medijima da vidimo i jačanje saradnje privrednih komora Srbije i Kosova* , dok je u medijima u RS posljednjih godinu dana nešto sasvim drugo na dnevnom redu, uglavnom za većinu građana irelevantno (partokratija).
6. Suočavanje s prošlošću – premda je ”šansa” propuštena u Srebrenici, Prijedor bi mogao da bude mjesto koje bi doprinijelo širem srpsko-bošnjačkom pomirenju, uz posredovanje Srbije i obilježavanje stradanja nesprskih civila grada Prijedora tokom ratnih dejstava (podaci govore i o 61 masovnoj grobnici u Prijedoru i okolini, najpoznatija je Tomašica). Pomirenje, ulaganje u ekonomiju i privredni razvoj je nesumnjivo potreba građana Srbije i Bosne i Hercegovine.
Zaključna razmatranja
Depolitizacija privrede, školstva, tržišta rada, života ukratko ispostaviće se kao ključna za prosperitet bivših jugoslovenskih zemalja. Da građani demokratski mogu da biraju autokratske režime – nije nepoznanica, a na kraju krajeva, živimo u vremenu da je to postala i praksa, sa nijansama razlike država Zapadnog Balkana. Loše kolektivističke navike prošlih režima zadržali smo i u Bosni i u Srbiji, a nizak životni standard, posljedice ratnih devedesetih i mnoge druge okolnosti uticali su na to da život na ovim prostorima učine težim nego inače. Istina je da demokratija i siromaštvo nisu neka najdobitnija kombinacija, ali od svih drugih političkih sistema, to je ipak najamnje loš, stanovište je mnogih autora političke teorije, pa tako i pisca ovih redova. Težiti ka pravednijem društvu, socijalnoj pravdi, individualizmu i izvrsnosti dužnost je svakog časnog građanina. Ideali nisu nešto isključivo, monolitno, etničko. Univerzalne vrijednosti koje poštuju ljudsko dostojanstvo i izgradnja takvog društva trebalo bi da bude nešto što nas pokreće. Neke posebne zaključne napomene možda je i suviše pretenciozno navoditi, a suština je u prethodnom dijelu eseja navedena, bar ona koju je autor imao na umu. Za kraj, nešto o srpsko-srpskim odnosima kroz bližu nam istoriju, citat Borislava Pekića iz romana Odbrana i poslednji dani: „Velikom narodu je lako da zaboravlja. Pogotovu zlo. A Srbi su mali, malecni, šaka jada. I zlo nam neka vrednost. Počesto druge i nemamo. Moramo i njega kao oči u glavi čuvati. Nikad ga, do smrti ne zaboravljamo.”
Nadajmo se da ćemo u skorijoj budućnosti imati priliku da demantujemo našeg velikog pisca.
*Tekst izvorno napisan za konkurs SOFPN BL ”Odnos Republike Srpske i Srbije: Problemi i perspektive” u februaru 2016. godine.
Aleksandar Popadić
