O bunama u Posavini i derventskom kraju

Od 1834. godine, kada je izbila „Pop Jovičina buna“, poznati ustanak derventskoga kraja, Srbi se u Posavini neće umiriti. Pobune su dizane zbog zuluma i tiranije. O selima oko Dervente se malo zna da su učestvovala u ovim ustancima. Savo Nović iz Cerana je zbog učešća u ustanku dobio kraljevu potporu i pomoć.

Početak 19. vijeka je obilježen značajnim pobunama protiv Otomanskog carstva. Tad će mnoge balkanske zemlje izvojevati svoju samostalnost, među kojima je i Srbija, podizanjem Prvog Srpskog ustanka. To su bila vremena kad se u Bosni po tom pitanju nije ništa značajno događalo i pored toga što su mnogi tadašnji Srbi podržavali i imali vezu sa ustanicima u Srbiji. Isto tako, i sultan se oslanjao na svoje pouzdane derviše i vojskovođe širom Bosne i slao ih da guše ustanike u Srbiji.

Bune i ustanci u Srbiji su ipak podstakle srpski pravoslavni živalj, kao i katolike, na pobune protiv Turaka u Bosni. Ove bune su bile u početku stihijski organizovane. Na čelu buna su se uglavnom nalazili sveštenici, koji su bili socijalno izjednačeni skoro sa siromašnim seljacima.

Prva buna na području Dervente desila se 1834. godine, a predvodio ju je pop Jovica Ilić, i odvijala se istovremeno sa bunom hajduka Vasilija Pavičića na Trebavi i bunom na Svinjaru (mjesto Krnjin, koje se u to vrijeme nazivao Svinjarom zbog obilja bukova i hrastova žira i svinja koje su se tu hranile). Vjeruje se da je u ovim pobunama učestvovao i kralj Petar I Karađorđević Mrkonja.

Nemuslimani, prisiljeni na plaćanje harača, kad nisu mogli da izmire svoje obaveze, sve su prodavali da bi udovoljili sve većim zahtjevima spahija i čitluk – sahabija. Da bi se oduprli takvim zahtjevima digli su se seljaci derventskog kraja, pravoslavci i katolici, zajedno na ustanak.

Savremenik Ignjat Brlić, koji je redovno pisao Vuku Stefanoviću Karadžiću o prilikama u Bosni, napisao je povodom te bune da je “u borbama pobijeno što hristijanah, što katolikah, okolo 700 glava”.

U knjizi „Buna Srba hrišćana u Bosni 1834. godine” u izdanju Čupićeve zadužbine od 1931. godine, između ostalog je napisano:

„Posle u krvi ugušenog ustanka stanje hrišćana u Bosni bilo je za neko vreme teže nego prije samog ustanka. Sad su tek hrišćani imali da izdrže najveća zverstva, muke i nasilja od strane bosanskih muslimana…. Upravnici pojedinih pokrajina, a naročito u derventskoj, zaveli su takva strašna mučenja radi čega su se majke, zajedno sa svojim sinovima, bacale u reku i išle same u susret smrti“.

Dalje se pominje u istoj knjizi da je Osman–beg iz Dervente postupao divljački prema Srbima. Na drveću Vučijaka visilo je 20 odsječenih srpskih glava, vezane jedna za drugu perčinom.

„Srpske novine“ su 7. jula 1934. godine navele da je u buni izginulo 1.000 Srba, dok je po arhivskoj građi obrađenoj u knjizi A. Ivića ”Ustanak popa Jovice” u derventskoj nahiji poslije bune poginulo oko 600 Srba.

Kako se pretpostavlja pop Jovičina buna je u krvi ugušena zbog nepripremljenosti i zbog, kako se tvrdi, izdaje, jer je pop Jovica neke stvari ispričao pred popadijom Trivunom, a ova prenijela komšinici, koja je dojavila Turcima.

Pop Jovica je, zapravo, planirao da započne bunu kada stigne naoružanje i kad se narod dobro spremi. Ali kada je saznao da su Turci doznali za pripremu bune i da će njega i sve okolne sveštenike, kao i viđenije ljude iz naroda pobiti radi odmazde, on je odlučio da odmah započne bunu.

O ovoj buni pisao je i mr geografije Željko Asentić (opštirnije OVDJE).

Ipak bune i ustanci su imali odjeka i nisu jenjavali pa Turcima nije bilo više mira u Posavini.

Buna u Posavini će ponovo izbiti pod vođstvom prote Steve Avramaovića 1857. i 1858. godine, koja se još naziva i Protina ili Oraška buna. U isto vrijeme je podignuta i buna na Trebavi. Ove bune su podignute zbog nečovječnih postupaka zakupaca desetine i trećine prema seljacima i zbog sve učestalih zuluma koje narod nije mogao da podnosi. Buna je imala širi karakter i zahvatila je veliko područje, pa i derventski kraj.

Hroničar događa u Bosni – „Srpski dnevnik“, u izdanju od 2. maja 1857. godine, o buni u Posavini kaže da su u tom pokretu seljaci tražili da „budu oslobođeni davanja trećine i desetine, da plaćaju samo harač caru i da služe vojsku”.

O učešću Dervenćana u Orašakoj buni u Crnim Potocima i Orašju govore bilješke koje se nalaze u Arhivu Republike Srpske Banjaluka, Fond: Veliki župan Vrbaske Banovine, Arhivska jedinica 90, broj 12888/ 26, gdje je zabilježeno, između ostalog, da se ustanku odazvalo i hrabrijih Srba tešanjskog i derventskog sreza. (objavljeno u časopisu „Značenja“, br. 22, 23, 24 –Narodna biblioteka, Doboj 1995.)

„Savo Nović, sin Laze iz Cerana je 28.9.1925. godine zatražio od sreskog poglavara iz Tešnja da mu se dodijeli pomoć: „Pošto sam za turske uprave bio u četi Njegova Veličanstva Kralja Petra I Karađorđevića, kao borac,…na osnovu toga sam prije dvije godine lično išao u Beograd kod kralja Aleksandra. Molio sam ga za pomoć koju mi je zagarantovano i obećao,…ubog toga ponizno molim da se meni ova potpora čim prije dodijeli…’‘

Izjavu Save Novića kao tačnu, po nalogu sreskog poglavara iz Tešnja, potpisali su odbornici Jovo Ilić i Mile Babić iz Cerana, te Trivun Popović i Stevan Gojić.

Prilikom provjere Savo Nović je u zapisniku izjavio da su kao ustanici sa njim, iz tešanjskog i derventskog sreza bili Srbi (čijih je više od 60 imena naveo) iz sela: Stanovi, Cerani, Rastuša, Jelanjska, Raškovci, Brestovo, Pojezna, Drijen, Osinja, Detlak, Cvrtkovci, Kaloševići, Lupljanica, Sočanica, Derventa, Prnjavor, Kobaši, Miškovci, Smrtići, Palačkovci, Štrpci, Vijačani, Korovi i iz Banjaluke pop Cvjetoje Devetina.

Ova molba je proslijeđena Ministarstvu socijalne pomoći u Beogradu, na koju je u Pojeznu (tadašnja opština) stigao odgovor 30.6.1926. godine.

Kakav je život pravoslavnog življa bio poslije bune može se samo zamisliti. Oni su protjerani sa svojih ognjišta morali krčiti šume, nasipati nova kućišta na močavarnom zemljištu i graditi nove kućice i udžerice, dok su u njihove kuće useljavani muslimani koji su dovođeni iz okoline Šabca.

Godine 1859. je zaključen Seferski mir i donesena naredba po kojoj su prema raji trebale da se smanje obaveze. Umjesto toga obaveze su se povećavale, pa će to dovesti do treće bune, od 1875. do 1878. godine, koja je zahvatila čitavu Posavinu, pa i derventsko područje. U ovoj buni kao učesnik i organizator ustanka bio je Vasa Pelagić. Veliki uticaj na bunu u Posavini imala je buna u Bosanskoj krajini, pod vođstvom Petra Petrovića Pecije, koja je takođe imala socijalne motive.

Bune i ustanci ugnjetanih seljaka na području Dervente neće prestajati ni za vrijeme Austro-Ugraske koja je aneksirala Bosnu i Hercegovinu 1878. godine.

– Bosanski seljak, a naročito kmet, od tada je podnosio razne tegobe. Osim desetine i trećine, seljaka su opterećivali i mnogi drugi porezi, kao što je ovčarina, kozarina, krmarija, kućarina i drugo, kazuje profsor istorije Pero Đukić, koji ističe da je zbog toga jula 1910. godine u derventskom kraju iznenada izbio pokret među seljacima kmetovima, koji se snažno širio u sela susjednih srezova, da bi zahvatio cijelu Posavinu i Bosansku Krajinu.

On navodi podatke da su se seljaci okupljali po zborovima i odlučno izjavljivali da više neće da plaćaju spahijama (feudalcima) trećinu i od ljetine hak.

Tajni skupovi vođa pobune i dogovori su održavani na skrovitim mjestima, najčešće u vodenicama u toku noći, a nakon dogovora i razrade planova išlo se u akciju. Zbog toga što je bilo zabranjena zvonjava crkvenih zvona, klepalima su pozivali narod, a kad se okupe, svi su zajedno išli od sela do sela i objašnjavali seljacima da se ne daje trećina i hak. Znalo se okupiti i po 500 do 1000 seljaka i tako ići kroz selo.

Dopisnik ”Srpske riječi” iz Dervente, opisujući pokret kaže:

„Seljaci, između 3 i 7 hiljada ljudi, odlazili su iz jednog sela u drugo, pozivali domaćine da im se pridruže, govoreći kako su došli da im kažu da ne daju agama trećine. Zatim bi ih pozvali da zajedno krenu, naglašavajući da treba da se ide mirno bez protivljenja vlastima i ne čineći nikome nikakve štete. Poslije toga bi lupanjem u drvena klepala sabirali ljude i kretali dalje. Ko se ne bi pridružio pokretu smatrao bi se izdajnikom“.

U pokretu seljaka vladalo je potpuno drugarstvo, osim jednog slučaja u Derventi, gdje je neki Aleksa Gvozdarević, subaša Ramizbega Begovića, nije htio da se pridruži pokretu, nego je čak pucao iz dvocijevke na seljake. (Izvor: Srpska Riječ, 213/1910.)

Profesor Đukić kaže da je ovaj period obilježen za pojedine Srbe veoma crnim slovima u istoriji. Naime, osiromašeni age i begovi, da bi došli do što većeg prihoda, vršili su sve veći pritisak na kmetove i one koji su „nekim propisima bili zabranjeni“. U to vrijeme pojavljuju se domaći zelenaši koji su kupovali zemlju od muslimana posjednika, tako se pojavio begovat kod imućnih Srba i Hrvata. O tom je pisala „Srpska riječ“ od 28.10.1910. godine, br. 225 pod naslovom „Jata crni gavranova“ napada zelenaše Milu Kostića iz Banjaluke i Jovu Kostića iz Dervente, zbog toga što kupuju kmetovska selišta i beglučka zemljišta da kasnije bijednom težaku uz dobar ćar preprodaju. Kao kuga morija to jato crnih gavranova kola uokolo. A kasnije vraćaju se kućama sa uspjelom trgovinom i već dobro proračunatim ćarom.

Jovo Kostić, trgovac iz Dervente, kupovao je sa zemljištem i kmetove i počeo ih guliti gore nego spahije, age i begovi, premda su oni se već bili pogodili sa agom da su slobodni seljaci. Kad su kmetovi zatražili da se i od njega otkupe, rekao je: „Ja ću vas goniti dok vas ne uništim, pa ću vas onda prodati ili vas sve sa selišta dignuti“. (ovu izjavu je potpisalo 15 starješina kmetovskih porodica u selu Miškovci.)

Zbog nesnosnog stanja seljaci su se na sve strane digli na pobunu. Komanada žandarmerije je gušila pokret pomoću žandarma i „letećih odreda“, poznatih po zlu kao „Strafuni“. Vlada je izvijestila da pokretom na širem prostoru rukovodi Petar Kočić, a agitatori su sveštenici Vasić iz Doboja, Kosta Popović iz Dervente, Jovica Jovanović iz Prnjavora i drugi.

Po pisanim izvorima tvrdi se da je na derventskom području u ovom pokretu i pobuni učestvovalo od 3 do 5 hiljada seljaka kmetova.

Naravno bune i pokreti će se ubrzo završiti i doće do već poznatih ratnih događanja i izbijanja Prvog svjetskog rata.

Savko Pećić Pesa